Homo ‘insan’ ve sapiens ‘bilge’ demek olup H. sapiens “bilge insan” anlamına gelir; farkında olan insan olarak da adlandırılır: Bu tür, iklim şartlarına uyum sağlamasıyla dünyaya yayılmış ve çoğalmıştır. Afrika’da oluşmuşlardır. 1,4-1,9 metre boy, 50-100 kg ağırlık ve beyin hacimleri 1000-1850 cm3 arasında değişir. Neandertal türünün vücut özelliklerine göre daha narindirler: Kas, kemik ve dişlerdeki kaba yapı narinleşmiştir ama boy ortalamaları onlardan daha uzundur. Kafatasının arkaya yassılaşması azalarak, alının genişlemesi oluşmuştur. (Arkaya basık olan alın -yani ön beyin- bu türde zamanla ön tarafa doğru uzamıştır, büyümüştür. İnsanda ön beyin; insanın kişiliğini/karakterini, davranışlarını, benliğini oluşturur: Yani bir insanı diğerlerinden ayıran şey ön beyindir). Ön beyin hacminin gelişmiş olması, bu türün zekâsını çok arttırdı. Taştan ve kemikten yaptıkları aletler çok çeşitli ve karmaşıktı. Mağaralara çizilen resimlerle sanat yönündeki ilk gelişmeleri başlattılar. İyi ve dengeli beslenmeyle insanın yaş ömrü eski atalarına göre yükselmiştir. H. sapiens, 300 byö.den günümüze kadar anatomik, davranışsal ve bilişsel özellikler olarak -kademeli olarak- günümüz insanına benzer hale gelmiştir, benzeyegelmiştir.[201] Homo sapiens -genel anlamda olmayıp detaylarda- ikiye ayrılır: 300-160 bin yıl öncesi arasındaki arkaik H. sapiens, 160 byö ile günümüz arasındaki modern H. sapiens; modern H. sapiens de -kabaca- üçe ayrılabilir: 160-50 byöa erken modern insan,[202] 50-10 byöa modern insanın kültürel özelliklerinin artması veya çeşitlenmesi, 10 byö tarım ve yerleşik hayat bağlamında günümüze kadar gelinmesi. H. sapiens 300 byö Afrika’da evrildi ve burada yaşadı; 200-160 byöa.nda çoğunlukla Doğu ve Güney Afrika’da (DGA) yaşadı; genetik araştırmalar da doğrular ki günümüzde yaşayan tüm insanlar DGA’da yaşamış Mitokondriyal Havva adındaki Afrikalı bir kadın atadan türemiştir (aynı mitokondriyi miras almışlardır), öyle ki bunlar (yani DGA’da yaşayan H. sapiens 160 byö ve devamında) tüm Afrika’ya -yavaş yavaş- yayılmaya başladı; sonrasında 70 byö Afrika Boynuzu’ndan (Kızıldeniz’in altı) Orta Doğu’ya (güneyine) ve oradan da Güneydoğu Asya’ya yayılmaya başladı; 45 byö.sine kadar da (başta) Asya ve (oradan da / sonrasında da) Avrupa’nın çoğuna yayılmıştı; Avustralya’ya 60 byö, Amerika’ya ise 15 byö ayak bastı.[203]
___________________
[201] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Homo sapiens”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 24 Ağustos 2018, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-sapiens> Erişim: 13 Mart 2019; Wikipedia Contributes, “Homo sapiens”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens> Erişimler: 23 Eylül 2011 ve 28 Kasım 2017; ve bk. dipnot 50; ve bk. dipnot 134; ve bk. dipnot 182.
[202] Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, Australian Musem, SGT: 11 Aralık 2018, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-sapiens-modern-humans/> Erişimler: 13 ve 14 Mart 2019.
[203] Dipnot 135’teki Wikipedia, “Human evolution”, “Stammesgeschichte des Menschen”, “İnsanın evrimi”, Erişimler: 14 Mart 2019; Wikipedia Contributes, “Behavioral modernity”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Behavioral_modernity>; Wikipedia – saradnici, “Nova hipoteza o jedinstvenom porijeklu”, Wikipedia, <https://sh.wikipedia.org/wiki/Nova_hipoteza_o_jedinstvenom_porijeklu> Erişimler: 14 Mart 2019.
[204] Figür 103: 203. dipnottaki kaynaklarda yazan bilgilere ve haritalara göre yaptım. (Boş harita hakkında bilgi: United States Central Intelligence Agency’s World Factbook‘a ait olup şu adresten erişebilrsiniz <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WorldMap.svg> Erişim: 14 Mart 2019).
[205] Figür 104: (Sol) The Editors and Contributors of Encyclopaedia Britannica, “human migration”, Encyclopædia Britannica, Inc., SGT: 11 Ocak 2019, <https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens/images-videos/media/1350865/228684>; (Orta) “human migration by gene type: 60,000 to 26,000 years ago”, <https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens/images-videos/media/1350865/228685>; (Sağ) “human migration by gene type: the most recent 25,000 years”, <https://www.britannica.com/topic/Homo-sapiens/images-videos/media/1350865/228687>; Erişimler: 15 Mart 2019. (Bu üç görsel “Homo sapiens” maddesinin içindedir).
___________________
[206-1] Figür 105-1 vd.: Ewen Callaway, “Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species’ history”, Nature News, Springer Nature, 7 Haziran 2017, <https://www.nature.com/news/oldest-homo-sapiens-fossil-claim-rewrites-our-species-history-1.22114>; Jacqueline Ronson, “Discovery Puts First Humans in North Africa 300,000 Years Ago”, Inverse, 7 Haziran 2017, <https://www.inverse.com/article/32650-jebel-irhoud-morocco-homo-sapiens-evolution-first-humans>; Erişimler: 13 Mart 2019.
[206-2] Figür 105-2: Dennis Miller, Pinterest, <https://tr.pinterest.com/pin/291889619579890410/>; farklı açılardan görselleri ve daha fazlası için bk. Kennis & Kennis Reconstructions, <http://www.kenniskennis.com/site/sculptures/Moesgaard%20Museum/>; Erişimler 22 Mart 2019.
[207] Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, ags.; MPG Staff (yy: PG, DR, HR), “The first of our kind: Scientists discover the oldest Homo sapiens fossils at Jebel Irhoud, Morocco”, Max Planck Gesellschaft, 7 Haziran 2017, <https://www.mpg.de/11322481/oldest-homo-sapiens-fossils-at-jebel-irhoud-morocco>; Wikipedia Contributes, “Florisbad Skull”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Florisbad_Skull>; Erişimler: 13 Mart 2019.
[208] Figür 106: (Sol) Alchetron, <https://alchetron.com/Florisbad-Skull>; (Sağ) Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Florisbad”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/florisbad>; Erişimler: 13 Mart 2019.
[209] NSF Staff (yy.), “New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species”, National Science Foundation: News, 16 Şubat 2005, <https://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=102968> Erişimler: 1 Aralık 2017 ve 14 Mart 2019; Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, ags.; Wikipedia Contributes, “Omo remains”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Omo_remains>; Wikipedia Autoren, “Omo 1 und Omo 2”, Wikipedia, Die freie Enzyklopädie, <https://de.wikipedia.org/wiki/Omo_1_und_Omo_2>; Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Omo I”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/omo-i>; Erişimler: 19 Mart 2019; bk. dipnot 154.
[210] Figür 107 vd.: Modern Human Origins, <http://web.archive.org/web/20131130160048/http://www.modernhumanorigins.net/omo1.html> Erişim: 2 Aralık 2017; benzer daha fazla görsel için bk.: Encyclopædia Britannica, Inc., <https://www.britannica.com/place/Omo/images-videos> Erişim: 15 Mart 2019; Alamy, <https://www.alamy.com/homo-sapiens-cranium-omo-1-image66713369.html> Erişim: 2 Aralık 2019; Science Photo Library, <https://www.sciencephoto.com/media/439467/view/prehistoric-human-skull-omo-1-> veya FineArtAmerica, <https://fineartamerica.com/featured/prehistoric-human-skull-omo-1-natural-history-museum-londonscience-photo-library.html> Erişimler: 15 Mart 2019; Modern Human Origins, <http://web.archive.org/web/20131130153129/http://www.modernhumanorigins.net/omo2.html>; Wikimedia Commons, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_Sapiens_Idaltu_-fossils_of_skull_of_man_and_child.JPG> Erişimler: 2 Aralık 2017.
İlk arkaik H. sapiens (1) ile günümüzde yaşayan H. sapiens (2) arasında şu farklar vardır (önceki insan türleri de eklidir). Vücut şekilleri çok çeşitli ortamlara adaptasyon nedeniyle değişme eğilimindedir. (1) boy kısa, ince gövde, uzun kol-bacak (tropikal bölgelerde yaşayan arkaikte cilt yüzeyinin fazla olması onu serinletmede avantajdı fakat modern insanın serin bölgelere yayılmasıyla, vücut ısısının korunması için beden büyüdü): (2)’de kadınlar ortalama 160 cm, erkekler ise 175 cm yüksekliğindedir. (1) beyin ağırlığı yaklaşık 1.500 cm3: (2) kadın-erkek ortalama 1.350 cm3 (arkaik bizden çok az / hafifçe daha fazlaydı). (2) çeneler kısa ve dişler küçük olarak çeneler ve dişler daha az sağlam (önceki insan türleri ve 2 için tam tersi). (H. sapiens çıkıntılı bir çeneye sahip olan tek türdür). (2) Kafatası: kısa/alçak taban (kafatasının eni kısa), uzun/yüksek tavan veya kasa (veya beyin kabı, yani kafatası uzunlamasına/boylamasına yüksek), kafatası en üstte en geniş en altta en dar, alın uzunluğu fazla, göz yuvaları yuvarlaktan daha çok kareye yakındır, kaş çıkıntısı sınırlı, çıkıntılı bir burun kemiği ile yüz küçük (önceki insan türleri ve 1 için tersi olarak ve/veya daha azı ya da daha fazlası). (2) önceki insan türlerine göre iskelet (kemikler) daha ince ve daha az sağlam, kas boyutu daha az, bacak-kol uzunluk farkı (göreceli olarak) daha çok, en eski/erken australopithecine atalarımızdan bu yana el ve ayak parmağı kemikleri düze yakınlaşmıştır, önceki insan türlerine göre leğen/kalça kemikleri enine kısalmış (yan yana darlaşmış) derinlemesine ise (bir kase gibi önden arakaya derinleşmiş) uzamıştır.
H. sapiens 250 byö H. neanderthalensis tarafından yapılanlara benzer olarak yonga, kazıyıcı, sivri uç (yontulmuş, oyulmuş, düzleştirilmiş, sivriletilmiş) gibi taştan küçük aletleri Afrika’da yaptı; 100 byö malzeme yelpazesi kemik, fildişi, boynuz vs. ile gelişti ve bunlardan bıçak ağızları, mızrak uçları vs. yapıldı; 40-12 byöa ise (günümüz Batı Avrupa ve Avrasya da dahil) küçük başlı oklar, dikenli mızraklar, oraklar vs. (ve benzeri gelişmişleri) yapıldı. Ateşin kontrolü H. sapiens’in genelinde vardı ve bu onu H. neanderthalensis’in bile hayatta kalamayacağı soğuk yerlerde yaşatmıştır: 26 byö (günümüz Çek Cumhuriyeti’nde) 400ºC’ye ulaşabilen yüksek ısılı fırınlarda kilden heykelcikler yapılmaya ve seramik teknolojisi de başla(n)mıştı. 100 byö (Afrika’da) basit sembolik davranışlar içeren ilkel sanatsal ifadeler görülür. 40 byö insan bilişinin artmasıyla sanatta ilerleme, karmaşık ve yenilikçi kültürler görülür (fakat bunlar günümüz insanı davranışlarından uzaktır). 36 byö (günümüz Gürcistan’da) keten bitkilerinden elde edilen liflerle giysi ve dokuma/örülü sepet yapılmış ve bunlar boyanmıştır: Dikişsiz hayvan postu giysileri/kıyafetleri önceden giyiliyordu fakat iğneyle dikilmiş ve düğme-boncuklarla süslenmiş (yani işlenmiş) tilki, kurt vs. postları kürk olarak 30 byö giyilmeye başlandı (giysi, soğuktan korunmak için başlayagelişegeldi). Giysilere dikilmeyen kişisel süs eşyaları işlenmiş giysilerden önce vardı, malzemeler şunlardı; fildişi, deniz/yumurta vb. kabuğu, kehribar (ağaç salgısı/sakızı olan reçinenin fosilleşmiş/taşıllaşmış hali), kemik ve diş(-in boncuk gibi yan yana dizilmesi): 90 byö (günümüz İsrail’de) deniz kabuklarının dizilmesi, 80 byö (günümüz Fas’ta) delinmiş yani işlenmiş kabukların dizilmesi, 45 byö devekuşu yumurta kabuklarının dizilmesi ancak bunlar vücut süslemesi olarak değildi; bilinen en eski kolyelerden biri 32 byö (günümüz Almanya’sında) mamut fildişine oyulmuş bir attır ve bu bize H. sapiens’in hayatta kalma yönünde gelişip ‘kendi’yle de ilgilenmeye fırsatının/zamanının olduğunu gösterir. 40 byö Avrupa ve Avustralya’da ‘mağara sanatı’ üretilmeye başlandı: figürlerin çoğu hayvanları ve muhtemel ruhsal varlıkları betimliyordu: En eskisinin 30 byö.ye gittiği (başta -günümüz- Fransa ve) Avrupa’nın mağara sanatındaki işaret ve sembollerden oluşan figürler hem o zamanda yaşayan hem de pek çok tarih öncesi kabilenin aşina olup anlayıp haberleşegelip bilgilerin gelecek nesillere aktarılmaya çalışıldığı, özellikle 26 sembolün binlerce yıl tekraren belirdiği (ve bunlardan bazılarının çiftler ve gruplar halinde tekrarladığı), fikirlerin doğrudan/gerçek(çi) olarak betimlenmeyip dolaylı sembolik olarak yazılaçizilegelindiği bu figürler “ilkel/temel bir dil” olup “yazılı bir kod” olduğu da muhtemeldir. Kemikten flüt ve düdük olarak ilk müzik aletleri gFransa’da 30-10 byöa.nda değişmektedir (gFransa = günümüz Fransa). Oyma heykelcikler gibi taşınabilir sanat eserleri; 35 byö gAlmanya’da çeşitli eserler, 28 byö Avrupa’da (gezegen) Venüs heykelcikleri, 26 byö gÇek Cumhuriyeti’nde göz ve çevresinin iyi bir şekilde belirtildiği fildişinden yapılma bir kadın başı: 100-80 byöa.na tarihlenen gGüney Afrika Blombos Mağarası’ndaki kırmızı toprak boyalı (kızıl killi) parçalar basit/sade/yalın -veya önemsizce yapılmış- bir sanat eseri veya bir gravürdür (maddenin oyulup işlenip/boyanıp bir yüzeye basılması tekniği), ayrıca yine burada olası sembolik davranış işaretleri, kabuktan boncuk dizilmeleri ve sofistike araçlar da basit/ilkel birer sanattır. H. sapiens çoğu zaman tabiatta doğal olarak bulunan mağara ve kaya barınaklarda yaşadı: 20 byö yaşam alanları büyüdü, açık alanlarda ahşap ve büyük hayvan kemikleri (direk ve/veya çerçeve olarak), deri (kaplama olarak) vb.den yapılan duvarımsılarla ateş ocaklarının da bulunduğu basit barınaklar/evler inşa etti, bir klanda/kabilede 25-100 kişi yaşıyordu. H. sapiens’in kasıtlı/planlı/tasarlanmış olarak yaptığı ilk mezarlardan biri (daha doğrusu kabir, makber veya gömüt) gİsrail’deki Jebel Qafzeh olup genç bir çocukla gömülmüş genç bir kadının kemiklerini içeriyor, aynı mağarada 21 kişinin daha iskeleti bulunmuştur: 40 byö.sine kadar gömütler basit ve seyrekti, bu tarihten sonra değerli eşyalar ve vücut süslemeleriyle gömülen ölüler eşliğinde gömütler ayrıntılandı ve çoğu cesedin üzerine kızıl kil serpiliyordu. H. sapiens başta Afrika’da yaşadığından buranın tropikal iklimine adapte olmuştu sonra 40 byö.sine kadar Asya, Avrupa ve Avustralya’ya yayılıp buralardaki iklime de adapte oldu, 20-15 byö.sinde de Amerika’ya yayıldı: Uzun bir süre yabani bitki ve hayvanlarla beslenen avcı-toplayıcıydı, 11 byö hala yabani gıda tüketimi önemli olmasına rağmen bitki ve hayvanları evcilleştirmeye başladı; cinsimizin genel anlamda her şeyi yiyebilmesi onun bir avantajıdır.[214]
___________________
[211] Robert Sanders, “160,000-year-old fossilized skulls uncovered in Ethiopia are oldest anatomically modern humans”, UC Berkeley News, 11 Haziran 2003, <https://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/06/11_idaltu.shtml>; A. Aguirre de Cárcer, “Descubiertos en Etiopía los restos fósiles más antiguos de nuestra especie, Homo sapiens”, ABC.es, 12 Haziran 2003, <https://www.abc.es/hemeroteca/historico-12-06-2003/abc/Sociedad/descubiertos-en-etiopia-los-restos-fosiles-mas-antiguos-de-nuestra-especie-homo-sapiens_187262.html>; Wikipedia Contributes, “Homo sapiens idaltu”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens_idaltu>; “Homo sapiens”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens>; Erişimler: 3 Aralık 2017 ve 16 Mart 2019.
[212] Figür 108 vd.: Wikimedia Commons contributors, “File:Homo Sapiens Idaltu.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Homo_Sapiens_Idaltu.JPG> Erişim: 3 Aralık 2017; bk. dipnot 154.
[213] Figür 109: (Sol ve Orta) UC Berkeley News Center, <https://www.berkeley.edu/news/multimedia/2003/06/slideshow_pt1.html> sol için veya National Public Radio – US, <https://www.npr.org/programs/atc/features/2003/jun/humanfossil/idaltu.html>; (Sağ) Księżycowa Hipoteza, <https://ksiezycowahipoteza.wordpress.com/rozne2/>; Erişimler: 17 Mart 2019.
[214] Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, ags. (bu kısmı çevirirken TDK Güncel ve Büyük Türkçe Sözlüklerinden de yararlandım).
___________________
[215] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Singa”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 29 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/singa> Erişim: 4 Aralık 2017; bk. dipnot 154.
[216] Figür 110: Wikimedia Commons contributors, “File:Singa. Homo sapiens.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Singa._Homo_sapiens.jpg> Erişim: 4 Aralık 2017.
[217] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Qafzeh 6”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/qafzeh-6> Erişim: 4 Aralık 2017; bk. dipnot 154.
[218] Figür 111: Wikimedia Commons contributors, “File:Panel1-Qafezh 6 01-01-1980 0-39-18 327×239.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Panel1-Qafezh_6_01-01-1980_0-39-18_327x239.jpg> Erişim: 4 Aralık 2017.
[219] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Qafzeh: Oldest Intentional Burial”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 1 Nisan 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/behavior/burial/qafzeh-oldest-intentional-burial>; Scott J. Brown, “Neanderthals and Modern Humans in Western Asia”, Karmak, SGT: 27 Ağustos 2002, <https://www.karmak.org/archive/2003/01/westasia.htm>; Bernard Vandermeersch, “Qafzeh, histoire des découvertes”, Bulletin du Centre de recherche français à Jérusalem, Cilt: 18, 2007, <https://journals.openedition.org/bcrfj/226>; Wikipedia Contributes, “Skhul and Qafzeh hominins”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Skhul_and_Qafzeh_hominins>; Erişimler: 5 Aralık 2017 ve 20 Mart 2019; bk. dipnot 154. Ayrıca -ek olarak- bk. Ignacio de la Torre Sáinz, Manuel Domínguez-Rodrigo, “El Paleolítico Medio En El Próximo Oriente: Una Síntesis Regional”, Complutum, Cilt: 11, 2000, <http://revistas.ucm.es/index.php/CMPL/article/view/CMPL0000110009A/29724> Erişim: 5 Aralık 2017.
[220] Figür 112: Wikimedia Commons contributors, “File:Qafzeh.JPG”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Qafzeh.JPG> veya <https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/archive/8/86/20171103131905%21Qafzeh.JPG> Erişim: 6 Aralık 2017.
[221] Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Liujiang”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 30 Mart 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/liujiang> Erişim: 6 Aralık 2017; bk. dipnot 154.
[222] Figür 113: Wikimedia Commons contributors, “File:Liujiang cave skull-a. Homo Sapiens 68,000 Years Old.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Liujiang_cave_skull-a._Homo_Sapiens_68,000_Years_Old.jpg> Erişim: 6 Aralık 2017.
___________________
[223] Jim Bowler, “Mungo Man moves to National Museum, but he’s still not home”, The Conversation, 3 Kasım 2015, <http://theconversation.com/mungo-man-moves-to-national-museum-but-hes-still-not-home-49575>; Wikipedia Contributes, “Hematite”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Hematite>; Wikipedia Katılımcıları, “Hematit”, Vikipedi, Özgür Ansiklopedi, <https://tr.wikipedia.org/wiki/Hematit>; Erişimler: 21 Mart 2019.
[224] Figür 114: Jim Bowler, ags.
[225] Fran Dorey, “Homo sapiens – modern humans”, ags.; Smithsonian’s Human Origins Staff (yy.), “Cro-Magnon 1”, Smithsonian Institution’s National Museum of Natural History: Human Origins, SGT: 5 Ağustos 2016, <http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/fossils/cro-magnon-1>; Wikipedia Contributes, “European early modern humans”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/European_early_modern_humans>; “Cro-Magnon rock shelter”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Cro-Magnon_rock_shelter>; Erişimler: 21 Mart 2019.
[226] Wikipedia Contributes, “Ethnic groups in Europe”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Ethnic_groups_in_Europe>; “Prehistoric Europe”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Prehistoric_Europe>; “Indo-European migrations”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Indo-European_migrations> “Indo-European languages”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Indo-European_languages>; “Europe”, <https://en.wikipedia.org/wiki/Europe>; Erişimler: 21 Mart 2019.
[227] Figür 115: (Üst) Wikimedia Commons contributors, “File:Cro-Magnon.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Cro-Magnon.jpg>; (Alt) Australian Museum, <https://australianmuseum.net.au/learn/science/human-evolution/homo-sapiens-modern-humans/#gallery-279-5>; Erişimler: 7 Aralık 2017. Ayrıca (ek olarak) kolye için bk. Smithsonian Ins. NMNH: Human Origins, <http://humanorigins.si.edu/cro-magnon-shell-bead-necklace> Erişim: 21 Mart 2019.
___________________
[228] Wikipedia Contributes, “Minatogawa Man”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, <https://en.wikipedia.org/wiki/Minatogawa_Man> Erişimler: 8 Aralık 2017 ve 21 Mart 2019.
[229] Figür 116: Wikimedia Commons contributors, “File:Fossil of Minatogawa Man.jpg”, Wikimedia Commons, the free media repository, <https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Fossil_of_Minatogawa_Man.jpg> Erişim: 8 Aralık 2017.
[230] Mandy Southgate, “Recommended: ‘One Million Years’ At The Natural History Museum”, Emm in London, 6 Mayıs 2014, <https://www.emminlondon.com/2014/05/recommended-one-million-years-at.html> Erişimler: 8 Aralık 2017 ve 21 Mart 2019; Lisa Hendry, “Bringing a Neanderthal to life: the making of our model”, The Trustees of The Natural History Museum, London, 17 Şubat 2018, <http://www.nhm.ac.uk/discover/bringing-a-neanderthal-to-life-the-making-of-our-model.html> Erişim: 21 Mart 2019.
[231] Figür 117: (Üst) The Trustees of The Natural History Museum, London, <http://www.nhm.ac.uk/discover/how-we-became-human.html>; (Alt) Mandy Southgate, ags.; Erişimler: 8 Aralık 2017. (Bu siteyi tavsiye ediyorum <http://www.kenniskennis.com/site/Home/>).
___________________
[232] Helen Thompson, “Paleoartist Brings Human Evolution to Life”, Smithsonian-Mag, 7 Mayıs 2014, <https://www.smithsonianmag.com/science-nature/bringing-human-evolution-life-180951155/> Erişim: 9 Aralık 2017.
[233] Figür 118 vd.: World Of Mysteries, <http://www.themysteryworld.com/2015_05_01_archive.html> veya 4-BP, <http://4.bp.blogspot.com/-54_jX2DELbk/…sapiens.jpg> Erişim: 9 Aralık 2017 veya The Trustees of The Natural History Museum, London, <http://www.nhm.ac.uk/discover/first-britons.html>; daha fazlası için bk. Atalier Daynès, <http://www.daynes.com/en/exhibitions-hyper-realistic-reconstructions-paleoanthropology/houston-usa-21/lascaux-international-exhibition-41.html> Erişim: 22 Mart 2019; Ayrıca (ek olarak) bk. Getty Images, <https://www.gettyimages.com/detail/news-photo/visitors-pass-by-wax-figures-representing-the-cro-magnon-news-photo/153998170> Erişim: 9 Aralık 2017. (Bu siteyi tavsiye ediyorum <http://www.daynes.com/>).
[234] Christina Kåremo Sköldkvist, “Pressinformation: Den mänskliga resan”, Naturhistoriska riksmuseets, SGT: 3 Ağustos 2018, <http://www.nrm.se/ommuseet/press/pressinfoutstallningar/denmanskligaresan.9003173.html> Erişimler: 10 Aralık 2017 ve 22 Mart 2019; NRM Staff (yy.), “Fakta om de mänskliga rekonstruktionerna”, Naturhistoriska riksmuseets, 2 Eylül 2009, <http://www.nrm.se/download/18.6321786f122df65955f80006100/1367705502192/FaktaOmRekonstruktionerna2009.pdf> Erişim: 22 Mart 2019.
[235] Figür 119 vd.: NRM, <http://www.nrm.se/images/18.5a9ee81411905b544f68000820/DMR+SW+10+besk.jpg> Erişim: 10 Aralık 2017 veya <http://www.nrm.se/download/18.5774ebc811a590cf0748000336/1367705501953/FaktaOmDmrOchHöjdpunkter.pdf>; daha fazla görsel için bk. Atalier Daynès, <http://www.daynes.com/en/exhibitions-hyper-realistic-reconstructions-paleoanthropology/sweden-7/the-human-journey-21.html> ve <http://www.daynes.com/en/hominids-reconstructions/homo-sapiens-cro-magnon-30.html>; fotoğrafı çeken bilgisi için bk. Nättidningen Svensk Historia, <https://svenskhistoria.se/den-manskliga-resan/>; Erişimler: 22 Mart 2019.