Konu 21: Nükleer Fizik

Element (atom) simgelerinde sol alttaki atom numarası olup proton sayısıdır, sol üstteki kütle numarası olup toplam proton ve nötron sayısıdır. Bir elementi element yapan proton sayısıdır, nötron sayısı değildir. Bir elementin proton sayıları aynı, nötron sayıları birbirinden farklı olan -kendisi de dâhil her türlü- varyantlarına -çeşitlerine- o elementin izotopları denir. Tüm izotop atomlar, element simgesinin sol üstündeki sayı ile gösterilir.

Güneş’ten çıkan ısı-ışık enerjisinin oluşumuna nükleer füzyon (çekirdek birleşmesi) denir ve şöyle oluşur. Tanımlar: ¹₁H (hidrojen), ²₁H (hidrojenin izotopu döteryum), ⁴₂He (helyum), ³₂He (helyumun izotopu tralphium), e⁺ (pozitron), ν_e (elektron nötrinosu), γ (gama ışını). Güneş’te proton-proton füzyonu (p-p zinciri, p-p zincirleme reaksiyonu ya da p-p döngüsü) (pp1) denen 3 aşamalı şu nükleer füzyon süreci çoğunlukla gerçekleşir.^[1]

1. aşama: 2[¹₁H + ¹₁H → ²₁H + e⁺ (0,4 MeV) + ν_e (1,0 MeV)]
2. aşama: 2[¹₁H + ²₁H → ³₂He + γ (5,5 MeV)]
3. aşama: ³₂He + ³₂He → ⁴₂He + 2¹₁H (12,9 MeV)

Sürecin başlangıç ve sonucunun bir arada özet gösterimi:

4¹₁H →⁴₂He + 2[e⁺ + ν_e + γ] (26,7 MeV)

1. aşamada 2 hidrojen birleşip 1 döteryum oluşurken 1 proton 1 nötrona dönüşüyor ve 1 pozitron ile 1 elektron nötrinosu oluşup yayılıyor. Bu reaksiyondan 1,4 MeV enerji açığa çıkıyor. Bu reaksiyonun aynısından iki kez olduğu için 2,8 MeV enerji açığa çıkıyor. 2. aşamada 1 hidrojen ile 1 döteryum birleşip 1 tralphium oluşuyor ve gama ışını da oluşup yayılıyor. Bu reaksiyondan 5,5 MeV enerji açığa çıkıyor. Bu reaksiyonun da aynısından iki kez olduğu için 11 MeV enerji açığa çıkıyor. 3. aşamada -son aşamada- 2 tralphium birleşip 1 helyum ve 2 hidrojen oluşuyor. Bu reaksiyondan 12,9 MeV enerji açığa çıkıyor.

Proton-proton zincirinin bir arada -sadeleştirilmiş- özet gösterimi için şunları söyleyebiliriz: 2. aşamada 2 tane hidrojenin reaksiyona girmesiyle, 3. aşamada 2 tane hidrojenin reaksiyondan çıkması birbirini götüreceği için zincirde 4 hidrojenden 1 helyum ve ikişer tane pozitron, elektron nötrinosu ve gama ışını oluşuyor ve de üç aşamadaki açığa çıkan enerjileri topladığımızda toplamda 26,7 MeV enerji (ısı-ışık) açığa çıkmış oluyor. Yani E=mc² olarak kütle, enerjiye dönüşmüş oluyor.^[2] Bu zincirde -yani başlangıçtaki 4 hidrojenden, son ürün olarak 1 helyumun oluşmasıyla- kaybedilen kütle miktarı %0,7’dir. Burada, bu azıcık kütlenin büyük bir enerjiye dönüşmesi söz konusudur. Yıldızların ilk ve orta yaşlarında çoğunlukla bu p-p zinciri (pp1) gerçekleşir [az miktarda ise, helyum izotoplarının birleşmeleriyle helyumlara parçalanmak üzere lityum (₃Li) ve berilyum (₄Be) izotopları pp1’in ilk 2 aşaması temelli olarak pp2 ve pp3 sonucu oluşur].^[3] Yıldızların yaşı ilerleyip, hidrojen yakıtı azaldıkça, daha ağır elementler oluşmaya başladıkça artık reaksiyonlara çoğunlukla bu daha ağır elementler girmeye başlar (CNO döngüsü ve süpernova nükleosentezi).^[4]

“Güneş’in merkezinde bir saniyede 564 milyon ton hidrojen, 560 milyon ton helyuma dönüşür. Uzaya yayılan ısı ve ışık enerjisi, aradaki 4 milyon ton farktan kaynaklanır.”.^[5]

Atom bombası (nükleer bomba) ve hidrojen bombasında da (termonükleer bomba) kütle, enerjiye dönüşür. Nükleer enerji, çekirdek parçalanması (fisyon) ya da çekirdek birleşmesi (füzyon) sonucu oluşur. Atom bombası patlamasında fisyon olayı gerçekleşir. U (uranyum) ve Pu (plütonyum) metal hâldedir ve siyah renktedir. Atom bombası yapımında çoğunlukla ²³⁵₉₂U ya da ²³⁹₉₄Pu izotopları kullanılır. Uranyum doğada ∼%99,3 ²³⁸₉₂U, ∼%0,7 ²³⁵₉₂U olarak bulunur: Atom bombası için ²³⁵₉₂U gerekir, çünkü ²³⁸₉₂U, atom bombasındaki gibi sürdürülebilir bir zincirleme reaksiyon yapamaz (yani durmadan parçalanamaz), ama ²³⁵₉₂U yapabilir, durmadan parçalanabilir, bu yüzden ²³⁵₉₂U “²³⁸₉₂U”dan teknik işlemlerle ayrıştırılır (buna uranyum zenginleştirilmesi denilir): Atom bombası için ²³⁵₉₂U miktarının %80’den fazla olması gerekir, çünkü zincirleme reaksiyon (yani patlama) ancak bu miktarda gerçekleşebilir. ²³⁹₉₄Pu, doğada aşırı az bulunur. ²³⁸₉₂U izotopu bir nötron alıp iki kere β⁻ bozunumuna uğrarsa ²³⁹₉₄Pu izotopuna dönüşür, ²³⁹₉₄Pu, bu şekilde insanlar tarafından üretil(ebil)mektedir, ²³⁹₉₄Pu, zenginleştirme işlemi gerekmeksizin “²³⁸₉₂U”dan kolayca ayrıştırılabilir. ²³⁵₉₂U atomları, nötron bombardımanına tabi tutulduğunda bir ya da birkaç nötron, ²³⁵₉₂U çekirdeklerinde zincirleme bir reaksiyon başlatmaya yeterlidir. Bu zincir reaksiyonu şöyle olur: Bir nötron (¹₀n), ²³⁵₉₂U çekirdeğine çarpıp onla kaynaştığında (birleştiğinde) ²³⁵₉₂U çekirdeği ²³⁶₉₂U çekirdeğine dönüşür, nötronu fazla gelen -ağırlaşan- ²³⁶₉₂U çekirdeği kararsız-istikrarsız olduğundan kendinden küçük iki atoma parçalanır ve -büyük çoğunlukla- 2 ya da 3 nötron açığa çıkar, bu nötronlar da diğer ²³⁵₉₂U atomlarını parçalar ve bu böyle gider, bu süreç neredeyse anlık olarak aşırı hızlı olur ve kaybedilen azıcık kütle aşırı bir enerjiye dönüşür. ²³⁹₉₄Pu atomlarında da aynısı geçerlidir.^[6]

Atom bombasında ²³⁵₉₂U ya da ²³⁹₉₄Pu fisyonu için örnek reaksiyonlar şu şekildedir:

²³⁵₉₂U + ¹₀n → ²³⁶₉₂U → ¹⁴¹₅₆Ba + ⁹²₃₆Kr + 3¹₀n

²³⁵₉₂U + ¹₀n → ²³⁶₉₂U → ¹³⁷₅₂Te + ⁹⁷₄₀Zr + 2¹₀n

²³⁵₉₂U + ¹₀n → ²³⁶₉₂U → ¹⁴⁴₅₄Xe + ⁹⁰₃₈Sr + 2¹₀n ^[7]

 

²³⁹₉₄Pu + ¹₀n → ²⁴⁰₉₄Pu → ¹³⁴₅₄Xe + ¹⁰³₄₀Zr + 3¹₀n ^[8]

²³⁹₉₄Pu + ¹₀n → ²⁴⁰₉₄Pu → ¹⁴⁴₅₈Ce + ⁹⁴₃₆Kr + 2¹₀n ^[9]

²³⁹₉₄Pu + ¹₀n → ²⁴⁰₉₄Pu → ¹³³₅₂Te + ¹⁰⁵₄₂Mo + 2¹₀n ^[10]

²³⁵₉₂U ya da ²³⁹₉₄Pu fisyonu sonucu kütle numarası küçük ve büyük olmak üzere iki ürün çıkar. Bunların neredeyse tamamı ²³⁵₉₂U için 70-164 arası, ²³⁹₉₄Pu için 67-170 arası kütle numarasına sahiptir.^[11] Çıkan ürünler çoğunlukla ₃₆Kr, ₃₇Rb, ₃₈Sr, ₃₉Y, ₄₀Zr, ₄₁Nb, ₄₂Mo, ₄₃Tc, ₄₄Ru, ₄₅Rh, ₅₂Te, ₅₃I, ₅₄Xe, ₅₅Cs, ₅₆Ba, ₅₇La, ₅₈Ce, ₅₉Pr ve ₆₀Nd atom numaralı elementlerin çekirdeklerinin çeşitli izotoplarıdır.^[12][13]. Bu izotoplardan, ²³⁵₉₂U fisyonundan kütle numarası küçük olarak en çok 87-103 arası, kütle numarası büyük olarak en çok 131-147 arası kütle numarasına sahip izotoplar çıkar, ²³⁹₉₄Pu için ise bu değerler 91-108 ve 130-146’dır: Yani ²³⁵₉₂U için zirve kütle numaraları 95-139, ²³⁹₉₄Pu için ise 100-138’dir.^[11][13][14]

²³⁵₉₂U fisyonunda olabilecek her reaksiyon için reaksiyon başına açığa çıkan ortalama anlık enerji -yani atom bombasında ²³⁵₉₂U zincirleme reaksiyonunda olası her reaksiyon için reaksiyon başına salınan ortalama anlık enerji- ∼180 MeV değerindedir, ²³⁹₉₄Pu için ise ∼190 MeV değerindedir (bu anlık enerjinin büyük çoğunluğu reaksiyondan çıkan ürünlerin -izotopların- kinetik enerjileridir, çok azı ise reaksiyondan çıkan nötronların kinetik enerjileri ve ürünlerden çıkan gama ışınlarıdır). Anlık enerjinin serbest bırakıldığı zaman aralığı ∼10^-20 saniyeden ∼10^-7 saniyeye kadardır.^[15] Fisyon ürünlerinin çoğu sabit-kararlı bir çekirdek olmadığından salınan anlık enerjiden sonra bunlar, zamanla β⁻ bozunumuna uğrar ve gama ışını yayar, ayrıca nötron da çıkartabilir^[16]: Bu süreç kimilerinde saniyelerce-günlerce, kimilerinde ise yıllarca sürebilir^[17]: Bu süreçten gelen gecikmeli enerjiyi de anlık enerjinin üstüne eklersek toplam enerji ²³⁵₉₂U için ∼200 MeV, ²³⁹₉₄Pu için ise ∼210 MeV değerindedir. ²³⁵₉₂U fisyonundan çıkan nötron ortalaması 2,4, ²³⁹₉₄Pu için ise bu değer 2,9’dur.^[18]

Burada şunu hatırlatmam gerekiyor: Cisimlerin ya da atom ve atom altı parçacıkların hızı ne kadar artarsa kinetik enerjileri de o kadar artar, zaten kinetik enerji hareket enerjisi demektir, kinetik enerji artarsa ısı da artar, yani cismin kinetik enerjisi ne kadar artarsa cisim, bulunduğu alanla, alandaki enerjilerle ve -veya- alandaki maddelerle etkileşerek alanın titreşimini de o kadar arttırır, böylelikle alan ısınır ve alandan da ısı enerjisi yayılır. Fisyon reaksiyonundan çıkan ürünlerin kinetik enerjileri, güçlü nükleer kuvvetin çözülmesinden gelir. Sonuçta fisyon sonucu azalan azıcık kütle, ışınım enerjisi (ışık) ve kinetik enerji (ısı) olarak açığa çıkmıştır.^[19] Fisyon reaksiyonu sonucunda çekirdeğin iki ürüne parçalanmasıyla çekirdeğin kaybettiği kütle ya da enerjiye dönüşecek kütle miktarı ∼%0,1’dir.^[20]

Atom bombasının patlayabilmesi için, reaksiyon sonucu çıkan nötronların, küre şeklindeki bomba malzemesinin içinde, dışarıya kaçmadan birkaç kere daha reaksiyona girmesi gerekir, bu yüzden bomba malzemesinin saf yoğunluğu, düzenekte bu malzemenin etrafına nötron yansıtıcısı (ve -veya- koruyucu) konulması gibi durumlara bağlı olarak “olası en küçük kritik kütle” ²³⁵₉₂U için 7 kg civarıdır (kavun kadar bir küre), ²³⁹₉₄Pu için 5 kg civarıdır (nar kadar bir küre), ağırlık artarsa patlama şiddeti de artar. 1 gram ²³⁵₉₂U fisyonu, yaklaşık 2,5 ton kömürün yakılmasıyla çıkan enerjiye denktir. Karpuz büyüklüğünde ²³⁵₉₂U ya da ²³⁹₉₄Pu, büyük alanlı bir şehri yerle bir etmeye yeterlidir.

Hidrojen bombası patlamasında gerçekleşen füzyon olayı, hidrojenin izotopları olan döteryum (²₁H) ve trityum (³₁H) çekirdeklerinin birleşmesine dayanır. 1 gram hidrojen ya da izotoplarının füzyonu, yaklaşık 50 ton kömürün yakılmasıyla çıkan enerjiye denktir. Güneş’teki hidrojen füzyonu, merkez ve civarında, aşırı kütle çekimi koşullarında gerçekleşir, Dünya’da bu kütle çekimine ulaşılamayacağından hidrojen bombasının patlaması için oluşturulacak olan aşırı sıcaklık koşullarından faydalanılır, bu yüzden bombada füzyonu daha kolay olan döteryum ve trityum tercih edilir. Hidrojen bombasında füzyon için uygun sıcaklık ve basınç koşulları gerektiğinden düzenek içinde bir atom bombası patlatılır. Döteryum ve trityum birer gazdır, hidrojen bombasında döteryum ve trityumun gaz hâlde kullanılması, bombayı istenilen şekilde patlatamaz. Bu yüzden bir metal olan ⁶₃Li izotopu döteryumla karıştırılarak ⁶₃Li²₁H (lityum-6 döterit) bileşeni elde edilir.^[21]

Reaksiyon 1: ⁶₃Li + ¹₀n → ⁴₂He + ³₁H (4,8 MeV)

Reaksiyon 2: ²₁H + ³₁H → ⁴₂He + ¹₀n (17,6 MeV)

Özet gösterim: ⁶₃Li + ²₁H → ⁴₂He + ⁴₂He (22,4 MeV)

Reaksiyon 1: Düzenekte atom bombasının patlamasıyla buradan yayılan nötronlar ⁶₃Li²₁H bileşenindeki ⁶₃Li izotoplarını helyum ve trityuma parçalar ve 4,8 MeV enerji açığa çıkar. Reaksiyon 2: Döteryum ve trityum çarpışıp birleşerek helyumu oluşturur ve bir nötron yayılır ve 17,6 MeV enerji açığa çıkar. Özet gösterimde ise reaksiyona giren ve çıkanların sadeleştirilmiş hâli gösterilmiştir ve toplamda 22,4 MeV enerji açığa çıkmıştır.^[22]

 

Kaynaklar

[1] Rod Nave, “Proton-Proton Fusion” vd., Georgia State University, 2016, <http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Astro/procyc.html>, Erişim: 19 Eylül 2020 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20201001000619/http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Astro/procyc.html].

[2] Glenn Elert, “Nucleosynthesis”, The Physics Hypertextbook, ty., <https://physics.info/nucleosynthesis/>, Erişim: 20 Eylül 2020 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20200929143210/https://physics.info/nucleosynthesis/].

[3] авторы Википедии, “Протон-протонный цикл”, Википедия, свободная энциклопедия, sgt: 22 Temmuz 2020, kalıcı arşiv kaydı: <https://ru.wikipedia.org/w/index.php?title= Протон-протонный_цикл&oldid=108314474>, Erişim: 23 Eylül 2020.

[4] Wikipedia Contributors, “Nuclear fusion”, Wikipedia, The Free Encyclopedia, sgt: 2 Eylül 2020, kalıcı arşiv kaydı: <https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Nuclear_fusion&oldid=976295888>, Erişim: 23 Eylül 2020.

[5] Özgür İnanç, “Fotovoltaik (PV) Panelde Isı Taşınımının Analizi”, Karabük Üniversitesi, Enerji Sistemleri Mühendisliği Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Haziran 2020, [PDF] <http://acikerisim.karabuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/813/10340670.pdf>, Erişim: 9 Ekim 2020, s. 4 [(+) eklediğim kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20221217190438/http://acikerisim.karabuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/813/10340670.pdf].

[6] Vural Altın, “Dünya ve Enerji” [ISBN: 978-605-4238-98-9], Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 1. Baskı, Mart 2013, İstanbul, s. 9-13, 87, 248-251, 258-260, 263, 267, 271-273, 276, 285, 286.

[7] Paul Flowers, Klaus Theopold, Richard Langley, William R. Robinson vd., “Chemistry” [ISBN: 978-1-938168-39-0], Rice University, OpenStax, 2015, s. 1172-1174.

[8] Nuclear Power contributors (yy.), “Plutonium 239”, Nuclear Power, 10 Ağustos 2018, <https://www.nuclear-power.com/nuclear-power-plant/nuclear-fuel/plutonium/plutonium-239/>, Erişim: 5 Ekim 2020 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20210928001502/https://www.nuclear-power.com/nuclear-power-plant/nuclear-fuel/plutonium/plutonium-239/].

[9] Glenn Elert, “Fission”, The Physics Hypertextbook, ty., <https://physics.info/fission/>, Erişim: 5 Ekim 2020 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20201003015055/https://physics.info/fission/].

[10] Michael James, “Use of Fission Data in MCNP6”, Los Alamos National Laboratory, Nisan 2014, [PDF] <https://t2.lanl.gov/fiesta2014/presentations/James.pdf>, Erişim: 5 Ekim 2020, s. 3 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20161221073708/https://t2.lanl.gov/fiesta2014/presentations/James.pdf].

[11] A. L. Nichols, D. L. Aldama, M. Verpelli, “Handbook of Nuclear Data for Safeguards: Addendum, August 2008”, International Atomic Energy Agency (IAEA), International Nuclear Data Committee (INDC), Ağustos 2008, [PDF] <https://www-nds.iaea.org/publications/indc/indc-nds-0534.pdf>, Erişim: 6 Ekim 2020, s. 77-79, 83-85 [(+) eklediğim kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20221217190832/https://www-nds.iaea.org/publications/indc/indc-nds-0534.pdf].

[12] M. Lammer, A.L. Nichols vd., “Fission Product Yield Data for the Transmutation of Minor Actinide Nuclear Waste”, International Atomic Energy Agency (IAEA), 2008, [PDF] <https://www-pub.iaea.org/MTCD/Publications/PDF/Pub1286_web.pdf>, Erişim: 6 Ekim 2020, s. 54‑68 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20200922121753/https://www-pub.iaea.org/MTCD/Publications/PDF/Pub1286_web.pdf].

[13] B. F. Rider, C. P. Ruiz, J. P. Peterson, Jr., F. R. Smith, “A Survey and Evaluation of Thermal Fission Yields for U-235, Pu-239, U-233, and Pu-241”, U.S. Atomic Energy Commission, Nucleonics Laboratory, Nuclear Technology Department, General Electric, Pleasanton, California, 1967, <https://www.osti.gov/servlets/purl/4497156> veya (ve) <https://www.osti.gov/biblio/4497156>, Erişim: 6 Ekim 2020, s. A-2, A-4, A-5, B-2, B-3, B-4, B-5 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20180726033625/https://www.osti.gov/biblio/4497156] [https://doi.org/10.2172/4497156]. (Doğrudan PDF mevcut değil.)

[14] A.L. Nichols, “Nuclear Data Requirements for Decay Heat Calculations”, International Atomic Energy Agency, Nuclear Data Section, Department of Nuclear Sciences and Applications, Workshop on Nuclear Reaction Data and Nuclear Reactors: Physics, Design and Safety, 2002, [PDF] <http://users.ictp.it/~pub_off/lectures/lns020/Nichols/Nichols.pdf>, Erişim: 6 Ekim 2020, s. 72‑75, 92 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20210618053024/http://users.ictp.it/~pub_off/lectures/lns020/Nichols/Nichols.pdf].

[15] D.G. Madland, “Total prompt energy release in the neutron-induced

fission of ²³⁵U, ²³⁸U, and ²³⁹Pu”, Nuclear Physics A [ISSN: 0375-9474], Cilt: 772, Sayı: 3, 2006, [PDF] <https://t2.lanl.gov/nis/publications/madland1.pdf>, Erişim: 7 Ekim 2020, s. 115, 116, 119-129, 131-134 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20210320120114/https://t2.lanl.gov/nis/publications/madland1.pdf] [https://doi.org/10.1016/j.nuclphysa.2006.03.013].

[16] Karl-Heinz Schmidt, Beatriz Jurado, “Review on the progress in nuclear fission”, arXiv:1804.10421v1, 27 Nisan 2018, [PDF] <https://arxiv.org/pdf/1804.10421.pdf>, Erişim: 7 Ekim 2020, s. 40, 43, 44 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20220629070910/https://arxiv.org/pdf/1804.10421.pdf] [https://doi.org/10.48550/arXiv.1804.10421] {Reports on Progress in Physics [ISSN: 0034-4885], Cilt: 81, Sayı: 10, Makale No.: 106301, Ekim 2018, [https://doi.org/10.1088/1361-6633/aacfa7]}.

[17] A.L. Nichols, “Nuclear Data…”, agm., s. 84, 85, 87, 89.

[18] WNA Authors (yy.), “Physics of Uranium and Nuclear Energy”, World Nuclear Association, sgt: Şubat 2022,

<https://www.world-nuclear.org/information-library/nuclear-fuel-cycle/introduction/physics-of-nuclear-energy.aspx>, Erişim: 20 Haziran 2022 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20220629161316/https://www.world-nuclear.org/information-library/nuclear-fuel-cycle/introduction/physics-of-nuclear-energy.aspx].

[19] Selahattin Erdoğan, “Enerji Arz Güvenliği Bağlamında Türkiye’de Nükleer Enerji”, Liberal Düşünce [ISSN: 1300-8781], Yıl: 21, Sayı: 82, Bahar 2016, [PDF] <http://www.libertedownload.com/LD/arsiv/82/LD82-online.pdf>, Erişim: 8 Ekim 2020, s. 80, 81, 86 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20220618091435/http://www.libertedownload.com/LD/arsiv/82/LD82-online.pdf]; E. Lutfi Sarıcı, “Nükleer Santral Nasıl Çalışır”, Nükleer Santrallar Daire Başkanlığı, TEAŞ, ty., [PDF] <https://www.osti.gov/etdeweb/servlets/purl/607610>, Erişim: 8 Ekim 2020, s. 2 [(+) eklediğim kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20221217191731/https://www.osti.gov/etdeweb/servlets/purl/607610]; Latif Mutlu, “Enerji Devrimi” [ISBN: 978-605-4539-57-4], Yalın Yayıncılık, 1. Baskı, 2014, İstanbul, [PDF] <https://www.muhendisbeyinler.net/wp-content/uploads/2020/04/latif-mutlu-tarim-ve-sanayi-devrimlerinden-sonra-enerji-devrimi.pdf>, Erişim: 8 Ekim 2020, s. 27, 125 [(+) eklediğim kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20221217192004/https://www.muhendisbeyinler.net/wp-content/uploads/2020/04/latif-mutlu-tarim-ve-sanayi-devrimlerinden-sonra-enerji-devrimi.pdf]; Gülşen Narin, “Stokastik Yarı Klasik Model ile Çekirdek Kaynaşma Reaksiyonlarının İncelenmesi”, Ankara Üniversitesi, Fizik Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2013, [PDF] <https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/31023/Binder1.pdf>, Erişim: 8 Ekim 2020, s. 13, 15, 24, 34, 50 [(+) eklediğim kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20221217192214/https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/31023/Binder1.pdf].

[20] M. Ripani, “Energy from nuclear fission”, European Physical Journal Web of Conferences, Lectures Notes – Joint EPS-SIF International School on Energy – Course 2 Energy: Basic Concepts and Forefront Ideas, Cilt: 98, Makale No.: 05001, 2015, [PDF] <https://www.epj-conferences.org/articles/epjconf/pdf/2015/17/epjconf_eps-sif_05001.pdf>, Erişim: 8 Ekim 2020, s. 5 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20200606011000/https://www.epj-conferences.org/articles/epjconf/pdf/2015/17/epjconf_eps-sif_05001.pdf].

[21] Vural Altın, age., s. 13, 248-251, 259, 260, 263.

[22] Rod Nave, “Nuclear Fusion” vd., Georgia State University, 2016, <http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/NucEne/fusion.html>, Erişim: 9 Ekim 2020 [kalıcı arşiv kaydı: https://web.archive.org/web/20201010013123/http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/NucEne/fusion.html].