Ateizm de dahil tüm -izm akımları ve tüm dini inançlar birer dogmadır veya iddiadır. Çünkü bu görüşlerin hepsinin temelinde bir iddia vardır.
Teizm/Tanrıcılık: Bir Tanrı’nın varlığına, onun evreni yaratıp yönetmesine ve vahiy yoluyla insanlara buyruklar vermesine inanma. Teizmde tek tanrıya ya da birkaç Tanrıya inanılabilir. İnanmak: Bir şeyi doğru olarak benimsemek, kabul etmek. İnanç: Herhangi bir iddiayı, öneriyi veya dogmayı doğru diye benimseme, kesin olmayan bir şeyi doğru sayma, inanılan şey, iman. Din: İnsanların Tanrı’ya, doğaüstü güçlere, çeşitli kutsal varlıklara inanmayı ve tapınmayı kurallar, töreler ve semboller biçiminde toplayıp sistemleştirdiği toplumsal bir kurumdur, düzendir ve/veya İnsanların anlayamadıkları doğa ve toplum olaylarına doğaüstü/gizemsel bir anlam yükleyip bu şekilde açıklamaya yönelmeleri olgusu sayesinde oluşturulan kurallar eşliğinde kurdukları örgüt ve/veya Birtakım kutsal uygulama ve davranışlarla bireylerin birbirleriyle ve çevreleriyle ilişkilerini düzenleyip sağlayan evrensel olgu. Dogma: Temeli bir iddia/sav olan bir görüşün, öğretinin veya ideolojinin sorgulanmadan, sınanmadan, tartışılmadan gerçek/doğru diye kabul edilmesi.[40]
Deizm/Yaradancılık: Fransızca “déisme”den, o da Latince Tanrı anlamına gelen “deus” sözcüğünden gelir. Deizm 16. yy.da ateizme tepki olarak ortaya çıkmıştır. Tanrı’ya inanılır ama dinlere inanılmaz: Herhangi bir dinin dogmaları ve ilkeleri benimsenmez. Tanrı evreni yaratmıştır fakat sonra onu kendi yasalarıyla işlemek üzere kendi başına bırakmıştır. Deizme “akıl/us dini” de denilir.[41]
Ateizm/Tanrıtanımazlık: Tanrı ve/veya ‘doğaüstü varlık’ inancını geçersiz sayan öğreti.[42]
Agnostisizm/Bilinemezcilik: Bilgi veya düşünce mutlak değildir, bağıntılıdır. Gerçek bilinemez ve erişilemez. Tanrı, mutlak varlık, varlığın özü, temeli, anlamı ve evrenin nereden türediği gibi fizikötesi sorular bilinemez.[43]
Panteizm/Tümtanrıcılık: Panteizm Yunanca her şey, hep, tüm anlamına gelen “pan” ile tanrı anlamına gelen “theos”tan türeyerek oluşmuş bir kelimedir. Her şey Tanrı’dır. Tanrı ile evren birdir. Tüm evren bir Tanrı’dır. Tanrı tek gerçektir. Evren, Tanrılığın görünümü ve gelişmesidir. Tek gerçek evrendir. Var olan her şeyin toplamı Tanrı’dır. Evren veya doğa canlı bir birliktir.[44]
Dualizm/İkicilik: Tüm olaylar birbirine karşıt ve etkileşen iki öğeye dayandırılarak açıklanır. Birbirinden ayrı ve bağımsız iki ilke(ler) vardır: İyi Tanrı Kötü Tanrı, inanç bilgi, yaratan yaratılan, varlık oluş, idea görüngü, beden ruh, ben ben-olmayan, bilinç cisim, us ve duyarlık vs.[45]
Determinizm/Belirlenimcilik: Her olay başka olayların kaçınılmaz ve gerekli bir sonucudur. Bütün olayların bir nedeni vardır. Mutlak bir özgür irade yoktur: İnsanın istek ve eylemlerini toplumsal koşullar ve tarih belirler.[46]
Materyalizm/Maddecilik: Yalnızca maddenin varlığını kabul eder. Tanrı, ruh vb. manevi varlıkları geçersiz sayar. Her türlü gerçekliğin özü ve temeli özdektir/maddedir. Maddeden başka hiçbir gerçeklik yoktur. Madde bir başka şeyle veya bir başka şeyde değil, kendi kendisiyle ya da kendi kendisinde var olmuştur veya varoluşu için başka hiçbir şeye gereksinim duymamıştır, kısaca madde hep vardır, madde kalıcıdır, değişenlerin özünde değişmeden kalandır, köktür, asıldır, cevherdir. Her şey bilimsel olarak anlaşılabilip açıklanabilir.[47]
İdealizm: Varlığı insan düşüncesi oluşturur, kurar. Bilginin temeli düşüncedir. Bu evren ve bizler başka bir yerde bulunan maddesel olmayan, zamandışı olup uzay ve zamanın ötesinde olan ve akılla algılananın en üst aşaması olan, kendiliğinden var olup değişmeyen, duyularla değil bilinçsel olarak bazen anımsanabilen ‘yüksek düşünce’lerimizin (ideaların) bir ürünüyüz, yansımasıyız, tasarımıyız, görüngüsüyüz. İdea değişmez ve asıl gerçeklik olup duyularla yalnızca gölgeleri (yani bu evren) algılanabilir. Özne nesneyi belirler, oluşturur. Varolmak algılanmış olmaktır. Bireysel bilinçler ve genel bir bilinç söz konusudur. Madde bilincin bir ürünüdür.[48]
Spiritüalizm/Tinselcilik: Bütün gerçekliğin özü manevi ve fizikötesi olan tindir, ruhtur. Madde ruhun görünüşüdür. İnsanın, varlıkların veya maddenin fiziksel yapıdan ayrı ve bağımsız bir ruhsal yapısı vardır.[49]
Ezoterizm: Tanrı’nın varlığına inanır. Her varlıkta Tanrı’dan bir töz/öz vardır: Tanrı kadar mükemmel olmayan insan daha sonra Tanrı’ya dönmektedir.[50]
___________________
[40] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Teizm, Tanrıcılık, İnanmak, İnanç, Öğreti, Dogma, Sav, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[41] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Deizm, Yaradancılık, Us, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[42] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Ateizm, Tanrıtanımazlık, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[43] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Agnostisizm, Bilinemezcilik, Salt, Bilgi, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[44] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Panteizm, Tümtanrıcılık, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[45] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Dualizm, İkicilik, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[46] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Determinizm, Belirlenimcilik, İstenç, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[47] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Materyalizm, Maddecilik, Özdekçilik, Özdek, Töz, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[48] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: İdealizm, İdeal, İdea, Ülkü, Tin, Us, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[49] Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük“, arayınız: Spiritüalizm, Tinselcilik, <http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts> Erişim: 1 Eylül 2018.
[50] Erhan Altunay, “Ezoterizm Nedir?”, Hermetics, 1999, <http://www.hermetics.org/Ezoterizm%20Nedir.html> Erişim: Nisan 2012.